Μανιτάρια, αμανίτες, μύκητες, «καλογεράκια», «παιδιά της βροχής» – ίσως η πιο αλλόκοτη, η πιο «alien» κατηγορία ζωής αυτού του πλανήτη. Ευδοκιμεί στις αρχές της άνοιξης και του φθινοπώρου και συντροφεύει τον άνθρωπο από πολύ παλιά ως έδεσμα, φάρμακο, αλλά και «διάμεσο». Κάποιοι, μάλιστα, πιστεύουν ότι του άνοιξε κυριολεκτικά τα μάτια!
«Η γη βρυχιόταν από το μυκηθμό των μανιταριών...» Αριστέως, «Περσεύς»
«Αν η φύση είχε κάποιο απόβλητο, κάποιον καταραμένο γιο, αυτός είναι το μανιτάρι...» Έμιλι Ντίκινσον
«Ποια είσαι του λόγου σου;» είπε η Κάμπια του μανιταριού. «Ούτε κι εγώ ξέρω αυτήν τη στιγμή, κυρία… Έχοντας αλλάξει τόσα μεγέθη μέσα σε μια μέρα, φυσικό είναι να τα έχω χαμένα» αποκρίθηκε ντροπαλά η Αλίκη. «Καθόλου» είπε η Κάμπια. «Ίσως η ίδια δεν το έχετε συνειδητοποιήσει ακόμα, αλλά όταν θα υποχρεωθείτε να μεταμορφωθείτε σε χρυσαλλίδα κι ύστερα πάλι σε πεταλούδα, θαρρώ τότε πως θα νιώσετε αφύσικα λιγάκι, δεν νομίζετε;» συνέχισε η Αλίκη. «Ούτε κατ’ ιδέαν!» είπε η Κάμπια. «Ίσως ο τρόπος που εσείς βλέπετε τα πράγματα να είναι διαφορετικός», ξανάπε η Αλίκη, «το μόνο που ξέρω είναι ότι εμένα θα μ’ έκανε να αισθάνομαι εντελώς αφύσικα». «Εσένα!» έκανε η Κάμπια με άκρα περιφρόνηση. «Ποια είσαι εσύ;» – πράγμα που ξανάφερε τη συζήτηση από εκεί που είχε ξεκινήσει...
Το παραπάνω απόσπασμα ανήκει, βεβαίως, στην «Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων» του βρετανού συγγραφέα Λούις Κάρολ, την τελευταία –και αρκετά πολιτικοποιημένη, λένε– κινηματογραφική εκδοχή της οποίας σκάρωσε ένας «μάστορας» του φανταστικού, ο Τιμ Μπάρτον himself! Το καστ και μόνο προϊδεάζει: Τζόνι Ντεπ, Έλενα Μπόναμ Κάρτερ, Αν Χάθαγουεϊ, Στίφεν Φράι, Κρίστοφερ Λι...
«Go ask, Alice...»
Ως γνωστόν, οι απίστευτες περιπέτειες της Αλίκης άρχισαν αφότου δοκίμασε κάποιο μανιτάρι που την έκανε στην αρχή γίγαντα, ύστερα πάλι τοσοδούλα. Η ταινία, μάλιστα, είναι να κυκλοφορήσει αρχές άνοιξης, που –μαζί με τις αρχές φθινοπώρου– είναι εποχή συγκομιδής των μανιταριών, τόσο των βρώσιμων όσο και των «μαγικών»! Υπάρχουν πάνω από 100.000 είδη μανιταριών, από τα οποία τα 10.000 παράγουν σαρκώδη στελέχη – 2.500 από αυτά φύονται και στην Ελλάδα. Οι αλλόκοτοι αυτοί οργανισμοί, που εμφανίστηκαν κάπου 400 εκατ. χρόνια πριν, δεν είναι μήτε ζώα μήτε φυτά (άλλη μία αιτία της φήμης τους ως «διάμεσων»). Ευδοκιμούν σε υγρά, σκιώδη μέρη. Άλλοτε δημιουργούν αρμονικές σχέσεις συμβίωσης και αλληλοβοήθειας (μυκόρριζα), άλλοτε παρασιτούν σε ζωντανά ή ετοιμοθάνατα δέντρα και φυτά και άλλοτε, πάλι, είναι σαπρόφυτα που τρέφονται από νεκρή οργανική ύλη, προωθώντας τη φυσική ανακύκλωση. Στην επιφάνεια του εδάφους ξεπροβάλλει ουσιαστικά το σώμα, το όργανο όπου αναπτύσσονται οι σπόροι. Το κυρίως μέρος του μανιταριού είναι υπόγειο και σχεδόν πάντα αθέατο, όπως και η δράση των ψυχοτρόπων εξαδέλφων του.
Αν καταναλώσεις άγρια μανιτάρια, έχεις τρεις προοπτικές: α) Να απολαύσεις μία ντελικατέσεν λιχουδιά (σλουρπ!), β) να βρεθείς στο νοσοκομείο ή ακόμα... παραπέρα (τα περισσότερα είδη είναι δηλητηριώδη) και γ) να ανοίξεις ένα παράθυρο σε μιαν άλλη διάσταση, να «δεις» τον ίδιο τον Θεό αν είσαι κομμάτι αλαφροΐσκιωτος. Ο λόγος για τα ψυχοτρόπα μανιτάρια, όπως είναι το κοινότατο Αmanita muscaria ή «ζουρλομανίταρο», που δοκίμασε η Αλίκη ταξιδεύοντας στη Χώρα των Θαυμάτων, ή ο μύκητας που θρυλείται ότι κοινωνούσαν στα Ελευσίνια Μυστήρια... Κύριες δραστικές ουσίες των περισσότερων «μαγικών» μανιταριών, η ψιλοκυβίνη και η ψιλοκίνη (ο αμανίτης περιέχει βασικά ατροπίνη και μουσκιμόλη). Η επήρειά τους προσομοιάζει με τη μεσκαλίνη του κάκτου πεγιότ και με το λυσεργικό οξύ (LSD), αλλά θεωρείται πιο «φιλική», πιο οικεία στο χρήστη, ίσως επειδή το ψυχοτρόπο μανιτάρι διαθέτει «ένα από τα αρχαιότερα και οικουμενικότερα μορφογεννητικά πεδία», καθώς γράφει ο Ντάγκλας Ράσκοφ στη «Cyberia».
Ένα θαυμαστό ταξίδι
Κάθε μαγικό μανιτάρι έχει το δικό του «τριπ». Κοινές, όμως, στους περισσότερους χρήστες καταστάσεις είναι η αίσθηση της αμεσότητας, της απόλυτης ταύτισης με το φυσικό περιβάλλον, της ενότητας με το Όλο. Άλλοτε βυθίζεσαι σε σκέψεις, άλλοτε αισθάνεσαι να συνομιλείς με ζώα, δέντρα ή και... πέτρες, άλλοτε νιώθεις να «πηδάς μέσα από τον καθρέφτη», σαν την Αλίκη, άλλοτε πάλι λύνεσαι στο γέλιο. Η ομιλία δυσκολεύει, το βάδισμα επίσης. Μουδιάζεις ολόκληρος, σε κυριεύει ναυτία, βιώνεις οπτικές και ακουστικές παραισθήσεις, έχεις εναλλαγές υπνηλίας - εγρήγορσης, ο χωροχρόνος σχετικοποιείται. Πολλοί νιώθουν να ξαναγίνονται παιδιά και να μεταφέρονται σε μια ονειρική χώρα όπου ζουν νάνοι, ξωτικά και νεράιδες – είναι πολύ πιθανό οι σχετικοί λαϊκοί μύθοι και δοξασίες της κεντρικής και της βόρειας Ευρώπης να οφείλονται σε τέτοιες ακριβώς εμπειρίες. Είναι, λέτε, τυχαίο το πόσο συχνά απαντώνται μανιτάρια σε εικονογραφημένα παιδικά αναγνώσματα; Ή μήπως δεν έχετε προσέξει ότι τα αξιαγάπητα Στρουμφάκια κατοικούν σε μανιταρόσπιτα;
Όπως, βέβαια, κάθε ψυχοδηλωτικό, έτσι και το μαγικό μανιτάρι απαιτεί σεβασμό και μέτρο από τον υποψήφιο χρήστη. Δεν εθίζει ούτε έχει (σε νορμάλ χρήση) βλαβερές παρενέργειες, ενώ πρέπει να προσπαθήσεις πραγματικά πολύ για να φας υπερβολικές ποσότητες – ο ίδιος ο οργανισμός δυσφορεί έντονα στην προοπτική της κατάχρησης. Εννοείται πως η εμπειρία δεν συστήνεται σε άτομα με νοητικές ή ψυχικές παθήσεις, ενώ η υπερβολική κατανάλωση είναι επικίνδυνη τόσο για το συκώτι όσο και για τα «φρένα» σου. Η κατοχή και χρήση αποξηραμένων ψυχοτρόπων μανιταριών διώκεται ποινικά (σιγά μην τους ξέφευγαν!), όχι όμως η συλλογή και κατανάλωση φρέσκων, εφόσον μια τέτοια απαγόρευση είναι πρακτικά ανεφάρμοστη.
Αμανίτες στον «Δρόμο για την Ελευσίνα», το Μεξικό, το Γούντστοκ!
Έτρωγαν μαγικά μανιτάρια οι αρχαίοι Έλληνες; Ελάχιστες είναι οι μαρτυρίες – όμως, ερευνητές, όπως οι Ρίτσαρντ Σουλτς, Γκόρντον και Βαλεντίνα Γουάσον (τους οποίους μύησε στην ψιλοκυβίνη στα 50s η θρυλική μεξικάνα σαμάνα Μαρία Σαμπίνα), ο συγγραφέας Άλντους Χάξλεϊ, ο ποιητής Ρόμπερτ Γκρέιβς και άλλοι, υποστήριξαν ότι υπήρχε μια σχετική κουλτούρα που προσομοίαζε με την αντίστοιχη της Λατινικής Αμερικής. Κατά τους Γουάσον, Άλμπερτ Χόφμαν και Καρλ Ρακ, ο κυκεώνας –το «μαγικό φίλτρο» που άνοιγε τις «πύλες της ενόρασης» στους χρήστες του– περιείχε ψιλοκυβίνη από το μύκητα Claviceps purpurea που φυτρώνει σε στάχυα σταριού, του ιερού φυτού της θεάς Δήμητρας («Ο δρόμος για την Ελευσίνα», 1978). Οι εγχάρακτες παραστάσεις που παραθέτουν, όπως το ανάγλυφο της Φαρσάλου (470 π.Χ.), η τεφροδόχος του Lovatelli ή τα μανιταρόσχημα επιτύμβια μνημεία της Βιθυνίας, αν μή τι άλλο, μας κάνουν να το υποθέτουμε. Ο Γκρέιβς πιστεύει ότι το συγκεκριμένο ήταν μανιτάρι της οικογένειας Panaeolus, ενώ ο Χόφμαν θεωρεί ότι η ίδια η ετυμολογία της πόλης των Μυκηνών παραπέμπει σε ψυχοτρόπο μύκητα!
Πολύ πριν χρησιμοποιηθούν μαζικά ως ευφορική ουσία από ανήσυχους εφήβους και φτάσουν να πουλιούνται αποξηραμένα μέσα σε γεμιστή σοκολάτα στο Άμστερνταμ (πού; ξέχασέ το – πλέον επιτρέπεται μόνο η πώληση φρέσκων ή σπόρων, κάτι που συμβαίνει επίσης σε Λισσαβόνα και Πράγα), τα ψυχοτρόπα μανιτάρια υπήρξαν μέσο μύησης και μέθεξης. Ήδη τον 16ο αιώνα στην Κεντρική Αμερική καθολικοί μοναχοί καταγράφουν μια παράξενη λατρεία του αμανίτη σε κάποιες ινδιάνικες φυλές, που μάλιστα του απέδιδαν προφητικές ιδιότητες. Μανιταρόσχημα εδώλια, ταφικά μνημεία και ανάγλυφες παραστάσεις θεοτήτων και τελετών που διασώθηκαν από τους Αζτέκους την επιβεβαιώνουν. Επίκεντρο της λατρείας ήταν ο θεός Τλάλοκ, που ο Γκρέιβς ταυτίζει με τον Διόνυσο. Αρχαιολογικά ευρήματα συνηγορούν στην τελετουργική χρήση μαγικών μανιταριών από το ιερατείο στη φαραωνική Αίγυπτο, τους ευρωπαίους δρυΐδες, τους σαμάνους της Σιβηρίας και της Β. Αμερικής, τους ινδούς βραχμάνους. Οι Βέδες (2000 π.Χ.) υμνούν το ιερό φυτό soma, την «τροφή των θεών», η περιγραφή του οποίου «φωτογραφίζει» τον αμανίτη. Απομεινάρι τέτοιων αρχαίων λατρειών είναι, κατά τον Καρλ Ρακ, οι μανιταρόσχημες πύλες στις χριστιανικές εκκλησίες ρωμανικού ρυθμού. Η γνωστή «για τη γλυκύτητα και τη μειλιχιότητά της» αγία Αικατερίνη της Γένοβας έτρωγε μανιτάρια, κατά τον βιογράφο της. Το αυτό πιθανολογείται πως έκανε ο άγιος Συμεών ο «διά Χριστόν σαλός», ίσως και άλλοι «φευγάτοι» ασκητές. Ενδιαφέρουσα είναι, πάλι, η αναφορά του Μπράιαν Πάλμερ στις «Κουλτούρες της νύχτας» για τη μεθυστική επίδραση του πολυκαιρισμένου ζυμωτού ψωμιού στους ευρωπαίους χωρικούς του Μεσαίωνα, που οφειλόταν στη δράση του μύκητα του σίτου – έτσι καθιερώθηκε η προσωνυμία «γλυκό ψωμί», γράφει.
Κι αν, τελικά, στα μαγικά μανιτάρια οφείλουμε τον ίδιο τον πολιτισμό μας; Οι Άλαν Γουότς και Οκτάβιο Πας εκτιμούν ότι η βρώση τους πυροδότησε το θρησκευτικό συναίσθημα στους πρώτους ανθρώπους, ενώ ο γκουρού της ψυχεδέλειας Τέρενς Μακ Κένα υποστηρίζει ότι τέτοιες εμπειρίες επηρέασαν αποφασιστικά την ίδια την ανθρώπινη εξέλιξη (γιατί όχι; το ίδιο συνέβη στην ιατρική χάρη στην πενικιλίνη, που είναι βεβαίως επίσης μύκητας!). Στις αρχές της δεκαετίας του ’60 οι Τίμοθι Λίρι και Ρίτσαρντ Άλμπερτ έκαναν αρκετά πειράματα στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ στις ΗΠΑ πάνω στις ιδιότητες των μαγικών μανιταριών και τις πιθανές θεραπευτικές εφαρμογές τους, προτού πέσει το κυβερνητικό «φερμπότεν» σε ό,τι έρευνες σχετίζονταν με ψυχοτρόπες ουσίες. Επόμενο, βεβαίως, ήταν οι αμανίτες να καταλάβουν περίοπτη θέση στην ψυχεδελική κουλτούρα των 60s – με αποκορύφωμα το κομμάτι-ύμνο «White Rabbit» των Jefferson Airplane, αλλά και στην trance μουσική σκηνή των 90s. Όσοι, εξάλλου, είδατε το «Avatar», θα προσέξατε ότι στις ζούγκλες του παραμυθένιου πλανήτη Πανδώρα φύονται κάτι πελώρια μανιτάρια που φέρνουν πολύ προς ψυχεδελικά... Λέτε σ’ αυτά να οφείλεται η προηγμένη οικολογική συνείδηση των κατοίκων του;
Piss off (στην κυριολεξία!)
Είναι αξιοπερίεργο ότι οι χημικές ενώσεις του αμανίτη περνούν μέσα από τον ανθρώπινο οργανισμό αναλλοίωτες. Η χορήγηση μιας δόσης σε ένα άτομο προκαλεί σχεδόν την ίδια εμπειρία σε 4-5 ακόμα ανθρώπους που θα γευτούν τα ούρα του! Πράγμα που το κάνει… αμεσοδημοκρατικό! Το 1762 ο βρετανός συγγραφέας Όλιβερ Γκόλντσμιθ, έχοντας παρακολουθήσει μια σχετική τελετή ιθαγενών στη Σιβηρία, έγραφε:
«... Οι φτωχοί, που αρέσκονται στην παραζάλη των μανιταριών όσο και οι εύποροι, μαζεύονται έξω από τις καλύβες των δεύτερων σαν γίνεται κάποια γιορτή και περιμένουν να βγει κάποιος για να τρέξουν με ένα δοχείο να περισυλλέξουν αυτό το ευγενές υγρό, καθώς βγαίνει ζεστό και ελάχιστα αλλαγμένο από το φιλτράρισμα που υπέστη, διατηρώντας όλη του τη δύναμη. Έπιναν με υπέρτατη ευχαρίστηση κι έφταναν σε τέτοια κατάσταση μέθης και απώλειας κάθε ελέγχου όσο και οι κοινωνικά ανώτεροί τους...»
Μου σεβίρετε μια τρούφα, παρακαλώ;
Στα βρώσιμα μανιτάρια συναντάμε από τα κοινά λευκά και τα πλεβρότους μέχρι τις ακριβοθώρητες τρούφες, που φτάνουν έως και τα 25.000 ευρώ το κιλό! Είναι τίγκα σε πρωτεΐνες, ιχνοστοιχεία, μέταλλα και φυτικές ίνες και τα μαγειρεύεις με χίλιους δυο τρόπους. Οι Έλληνες δεν είμαστε φανατικοί του σπορ, ενώ σπανίζουν και οι σχετικές μελέτες. Ξεχωρίζει ο «Οδηγός μανιταροσυλλέκτη» του Γιώργου Κωνσταντινίδη (εκδ. Ζαρζώνη, 2004). Με εξαίρεση τη βόρεια και την κεντρική Ελλάδα, αλλού οι ντόπιοι είναι συνήθως πολύ επιφυλακτικοί απέναντι στα άγρια μανιτάρια. Ίσως επειδή λείπει η σχετική παιδεία (που σε μαθαίνει και πώς να αποφεύγεις τα δηλητηριώδη), ίσως πάλι επειδή η πρώιμη Εκκλησία τα δαιμονοποίησε, ταυτίζοντάς τα –όχι άδικα– με τις παγανιστικές λατρείες. Θυμάμαι, χαρακτηριστικά, μια θειά μου αγρότισσα που, έχοντας φάει, μικρή, κατά λάθος «ζουρλομανίταρα», δεν άγγιζε πια μανιτάρι ούτε από κονσέρβα! Ωστόσο, τα Γρεβενά, πρωτεύουσα ενός από τους πιο παραγωγικούς νομούς της χώρας, έχουν ανακηρυχθεί επίσημα από το 2007 «πόλη του μανιταριού». Κάνουν διάφορες εκδηλώσεις, τα mushroom Τ-shirts και tattoos είναι must, υπάρχει μέχρι και μουσείο, ενώ κάθε χρόνο στα τέλη Αυγούστου ο δήμος διοργανώνει την πανελλήνια γιορτή μανιταριού (του φαγώσιμου, εννοείται) συνοδεία τοπικών παραδοσιακών σκοπών – μην περιμένετε τίποτα «μπλιμπλίκια» με τους Infected Mushroom στις κονσόλες!
Τι λέτε, πάμε Πίνδο αντί για Πάρο αυτόν τον Αύγουστο;
Τα μονοπάτια των μανιταριών
Ψάξε, ψάξε, θα με βρεις...
«Το κυνήγι των μανιταριών... Μακάρι να μπορούσα να σου εξηγήσω... Απλώς πηγαίνεις στο δάσος και γνωρίζεις ενστικτωδώς αν οι συνθήκες είναι οι κατάλληλες για συλλογή. Το νιώθεις. Αισθάνεσαι μιαν αλλόκοτη συγκίνηση. Απλώς, ξέρεις ότι είναι κάπου εκεί...» Η παραπάνω μαρτυρία μανιταροσυλλέκτη, που καταγράφει ο συγγραφέας Κόλιν Θέμπρον από τα ταξίδια του στη Ρωσία (1983), απεικονίζει θαυμάσια τη διάθεση και το κλίμα που χαρακτηρίζουν μια τέτοια εξόρμηση.
«Το μανιτάρι είναι η αφορμή ώστε να έρθεις σε επαφή με τη φύση και να ξεφύγεις από την καθημερινότητα... Δεν είναι απλώς νόστιμο ως φαγητό. Για μας, που χρόνια το αναζητούμε στα δάση, είναι και τρόπος ζωής» λέει αντίστοιχα ο Νίκος Παπανίκος, μέλος του Συλλόγου Μανιταρόφιλων Δυτικής Μακεδονίας, ενός από τους έξι σχετικούς συλλόγους που λειτουργούν στη χώρα.
Είναι, πράγματι, σαν να σε προκαλούν να τα ψάξεις, να τα αναζητήσεις και, έχοντας το συνήθειο να φυτρώνουν σε πολλά διαφορετικά μέρη (ξέφωτα, λόχμες, ρίζες δέντρων κ.λπ.), τα μανιτάρια σε μυούν στη μαγεία του δάσους και της φύσης.
Η Ελλάδα διαθέτει εξαιρετικούς μανιταρότοπους από τον Έβρο ώς την Κρήτη, οι δημοφιλέστεροι όμως βρίσκονται στη βορειοδυτική Μακεδονία και στη βόρεια Θράκη, λόγω των υψηλών βροχοπτώσεων, της έκτασης και της ποικιλίας των εκεί δασών. Το δάσος Φρακτού Δράμας με τη μοναδική ερυθρελάτη, ο Λιβαδίτης Ξάνθης (το μόνο δάσος σημύδας στον τόπο μας), τα δάση οξιάς και δρυός στο Πάικο του Κιλκίς, ο Όλυμπος (ιδιαίτερα στα σύνορα νομών Λάρισας - Πιερίας), τα δάση οξιάς και δρυός στο όρος Βίτσι, οι ορεινοί όγκοι της Πίνδου γύρω από τα Γρεβενά (που θεωρούνται η «μητρόπολη» του μανιταριού), καθώς και η Οίτη συγκαταλέγονται στους κορυφαίους ελληνικούς μανιταρότοπους. Άλλοι ονομαστοί προορισμοί είναι η περιοχή του Σκλήθρου στη Λάρισα (όπου έχουν, επίσης, καθιερώσει ετήσια γιορτή μανιταριού, όπως και στα Γρεβενά), ο Γράμμος, ο Ταΰγετος, το Πήλιο, η Πάρνηθα, το δάσος Νυμφαίο στην Κομοτηνή, η διαδρομή του ποταμού Μύρσωνα στην Ικαρία και, βέβαια, αυτός που θα ανακαλύψεις εσύ...
Έχε, μόνο, πάντα κατά νου το παλιό γνωμικό «φάε χόρτα όσα θες, μανιτάρια όσα ξέρεις»!
http://www.ypovrixio.gr/index.php
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου